‘Gordel van papier’, over de opkomst van het gedrukte boek in Indonesië
Geweest | 22 september 2023 - 25 februari 2024
Van 22 september 2023 t/m 25 februari 2024 organiseert Huis van het Boek de tentoonstelling ‘Gordel van papier’ over de opkomst van het gedrukte boek in Indonesië. Het gaat over de periode 1816-1957,de tijd waarin Nederland het eilandenrijk onder de naam ‘Nederlands-Indië’ gekoloniseerd had tot aan het moment dat alle Nederlandse bedrijven daar genationaliseerd werden. De tentoonstelling opent met een impressie van de rijke schrift- en leescultuur van de Indonesiërs met lontar-geschriften en rijk geïllustreerde pustaha’s van boombast. Te midden daarvan deed de drukpers zijn intrede en ontstond vanaf 1816 een cultuur van gedrukte boeken, tijdschriften en andersoortig drukwerk. De bezoeker krijgt een intrigerende inkijk in de ontwikkelingen binnen de (post)koloniale samenleving. We zien letterproeven van sierlijke Javaanse letters, koloniale schoolboeken en uitgeversreclamemateriaal en ook drukwerk dat aangeeft hoe scherp er gediscrimineerd werd en hoe het verlangen naar een vrij Indonesië allang voor de Indonesische revolutie in drukwerk gevangen werd. Van dat laatste getuigt onder meer het iconische, zeldzame tweetalige geschrift uit 1913 Als ik eens Nederlander was… van Soewardi Soerjaningrat en revolutionaire kranten, zoals De Expres.
Gevolgen van de boekproductie
Anders dan verwacht, en bedoeld, ging de drukpers in de 19e eeuw zijn eigen weg. Het drukwerk nam in oplages enorm toe en verspreidde zich steeds meer. Het bereikte uiteenlopende doelgroepen en lokale schrijftalenten namen de pen op. Uiteindelijk droeg dit alles bij aan de onafhankelijkheid van Indonesië. De boeken en pamfletten in de tentoonstelling - van de Landsdrukkerij en Balai Poestaka (Kantoor voor de Volkslectuur), van de zendingsorganisaties en steeds vaker ook van particuliere Indonesische, Chinese en Nederlandse uitgeverijen - laten verschillende, soms conflicterende, belangen zien. Vanaf 1920 duiken steeds meer Indonesische uitgeverijen op in het boekenvak en rond 1950 vormen zij een meerderheid.
Massaproductie en verspreiding
Tegenover het handschrift bracht de drukletter de voordelen van massaproductie en verspreiding met zich mee: plotseling konden teksten een veel groter publiek bereiken. Daarnaast maakte lithografie het ook mogelijk om handschriften te vermenigvuldigen, terwijl zij het traditionele voorkomen van een manuscript behielden. Nederlandse commerciële lettergieterijen, zoals Enschedé en Tetterode, ontwikkelden loden letters voor diverse Indonesische talen en schriftsoorten, waaronder het Javaans, Madoerees en Soendanees, om zo de Indonesische bevolking met drukwerk te kunnen bereiken. Voorbeelden hiervan met bijbehorende letterproeven zijn te zien in de tentoonstelling.
De overgang naar een onafhankelijk Indonesië met eigen boekproductie
De aanhoudende aanwezigheid van Nederlandse uitgeverijen, drukkerijen en boekwinkels in Indonesië kwam na de Tweede Wereldoorlog in een ander daglicht te staan. Drukwerk zou zowel tijdens als na de Indonesische Revolutie een belangrijke rol spelen in Indonesië. Boeken uit deze periode bieden een overzicht van de gebeurtenissen. Belangrijker nog is te zien dat de makers van het drukwerk in de tijd zelf diepgaande veranderingen in de maatschappij hebben aangejaagd.
Samenwerkingsproject
Huis van het boek werkt voor deze tentoonstelling met een adviesraad bestaande uit o.a.: Angelina Enny, Agus Suwignyo, Farabi Fakih, Sebastiaan Broere, Tom Hoogervorst en Remco Raben. De tentoonstelling is gebaseerd op het boek Met een drukpers de oceaan over van Lisa Kuitert en het lopende onderzoek van Eline Kortekaas. Samen zijn zij de gastcuratoren van deze tentoonstelling, die tot stand komt in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam, de KB nationale bibliotheek en de Universitaire Bibliotheken Leiden.
De tentoonstelling vloeit voort uit het NWO-onderzoek Decolonizing knowledge. Postcoloniality and the making of modern Indonesia’s knowledge culture, 1945-1970. Een van de projecten hieruit betreft de uitgeverijen. Eline Kortekaas heeft zich de afgelopen jaren verdiept in de boekcultuur in Indonesië 1945-1965, waarbij zij in het bijzonder onderzoek heeft gedaan naar de Nederlandse uitgeverij W. Van Hoeve. Zij hoopt dit onderzoek nog dit jaar af te ronden.
Bijschriften:
- Mas Badjing, Dunia Buku, Penerbitan dan Balai Buku Indonesia, Djakarta, Surabaia, c. 1950 Dunia Buku (Boekenwereld), verscheen in de Badjing-reeks die in de jaren ‘50 werd uitgebracht door Penerbitan dan Balai Buku Indonesia, in Nederland bekend onder de naam De Moderne Boekhandel Indonesia. Het was een Nederlands bedrijf, gevestigd in Jakarta. In dit kinderboek wordt het boek en de boekproductie uitgelegd.
- Volkslectuur ‘Reizende bibliotheek’, vermoedelijk jaren ’30, fotograaf onbekend. De reizende bibliotheek was een onderdeel van Balai Poestaka, het Nederlands-koloniaal initiatief om de Indonesiërs aan ‘goede’ boeken te helpen. De foto laat zien hoe drukwerk destijds werd verspreid en hoe het boek ook op plaatsen kwam, waar geen boekwinkels waren.
- Imam Supardi, Bung Karno sebagai Kokrosono, Pustaka Nasional Surabaia, c. 1948. Dit boek, waarvan de titel vertaald kan worden als: ‘Sukarno als Kokrosono’, verscheen tijdens de Indonesische Revolutie en was bedoeld als steun voor de Indonesische bevolking. Het verhaal van Kokrosono is afkomstig uit de Javaanse wajang. Kokrosono was de wettige erfgenaam van Mandura, dat werd geregeerd door de demon Kongso. Na een periode van kluizenaarschap keerde Kokrosono terug en slaagde hij erin om de demon te overwinnen.
